همدان‏

فریبا نعمتى، رضا حقیقى یعقوب قادرپور، گیتى اتفاق‏

شهرستان همدان یکى از 8 شهرستان استان همدان به مرکزیت شهر همدان است. شهرستان همدان، از شمال به شهرستان‏هاى رزن و کبودرآهنگ، از جنوب به تویسرکان و ملایر، از شرق به استان مرکزى و از غرب به شهرستان بهار محدود مى‏شود و شامل 5 شهر همدان، مریانج، فامنین، جورقان و قهاوند و 3 بخش و 12 دهستان است.

سردرد

به هنگام سردرد، سرشان را دستمال مى‏بندند تا کاملا گرم بشود و مى‏گویند با عرق کردن سردرد خوب مى‏شود در روستاى میحمله آرد نخود، زرده تخم‏مرغ و قهوه را با هم مخلوط کرده روى سر مى‏گذارند تا سردرد تسکین یابد.

چشم‏درد

در درمان چشم‏درد از چاى سرد استفاده مى‏کنند یا شیر زن دخترزا را داخل چشم مى‏ریزند.

گوش‏درد

اگر آب داخل گوش ریخته باشد پودر قند داخل گوش ریخته تا آب گوش را جمع کند یا اینکه چند قطره روغن حیوانى را یا پوست پیاز را سوزانده، روغنش را داخل گوش مى‏چکانند. با این کار گوش‏درد برطرف مى‏شود.

دل‏درد یا دل‏پیچه‏

نبات داغ و دم کرده گیاه گل هیرو(hiro) را مى‏خورند. در روستاى میحمله گل ختمى، خاکشیر و قوشه زومه‏[1] را دم کرده مى‏خورند.

پیام بهارستان (فصلنامه اسناد، مطبوعات و متون)، ص: 402

گلودرد

بارهنگ، چهارتخمه، بالنگان را دم کرده مى‏خورند. اگر سرفه زیاد باشد زرده تخم‏مرغ، نبات کوبیده، شیر داغ را مخلوط کرده مى‏خورند.

کلیه‏درد

جهت تسکین درد کلیه، با حوله داغ موضع را گرم مى‏کنند.

اسهال‏

خوردن ماست و کته پلو را خوب مى‏دانند. همچنین خوردن چاى غلیظ را مفید مى‏دانند.

دندان‏درد

اگر دندان درد شدید باشد سوزن جوال‏دوز را داغ کرده روى موضع مى‏گذارند تا کاملا عصب دندان را از بین ببرد. همچنین گیاهى به نام میل‏کرزخ(mil karzax) را خرد کرده روى موضع مى‏ریزند.

تب‏

- کسى را که تب داشت با آب و نمک پاشوره مى‏کردند.

- در روستاى میحمله به بیمار خاکشیر مى‏خوراندند.

کم‏اشتهایى‏

عرق بومادران را به فرد کم‏اشتها مى‏دهند و اعتقاد دارند که اشتهاى او باز مى‏شود.

یرقان‏

- بیمار مبتلا به زردى را جلوى آفتاب نگه مى‏دارند. همچنین دانه‏هاى مهره زردرنگ را روى کلاه یا لباس او با سنجاق مى‏زنند که زردى از بدنش برود.

- در روستاى میحمله رسم دارند که زن زائو تا سه روز اول به نوزاد شیر نمى‏دهد که مبادا نوزاد مبتلا به زردى شود.

سرخک‏

- در روستاى آق‏کهریز به سرخک، سورى‏جا(surija) مى‏گویند. اعتقاد دارند که تا سه روز کودک تب مى‏کند. بعد از سه روز دانه‏هاى ریز در بدنش پیدا مى‏شود و بعد از 16 روز کم‏کم جوش‏هاى بدن از بین مى‏رود.

- به بیمار لباس قرمز مى‏پوشانند که جوش قرمز از بدنش برود، به او غذاهاى خنک از جمله شیر و خاکشیر مى‏دهند و اعتقاد دارند که نباید آدم ناپاک او را ببیند. به بیمار غذاى سرخ‏کردنى نمى‏دهند تا هرچه زودتر بهبودى یابد.

بیمارى‏هاى مربوط به پوست و مو

[شست‏وشوى سر]

شست‏وشوى سر را با صابوت یا گل سرشور انجام مى‏دهند.

کچلى‏

در درمان کچلى روغن حیوانى را داغ کرده تا کاملا بسوزد آنگاه سوخته آن را روى سر مى‏مالیدند.

تبخال‏

ته کوزه گلى خیس و نمناک را روى تبخال مى‏مالیدند.

پیام بهارستان (فصلنامه اسناد، مطبوعات و متون)، ص: 403

تب مالت‏

بیمارى مشترک انسان و دام است. کسى که مبتلا به تب مالت مى‏شد تب و لرز مى‏گرفت و به او جوشانده پونه و بولاغ‏اوتى‏[2](bulaoti) مى‏دادند.

شکستگى‏ها

شکستگى‏

کسانى که به مداوا و درمان شکستگى مى‏پردازند را سینوخچى(sinoxci) گویند. او موضع شکستگى را با آب ولرم و نمک ماساژ داده و سعى مى‏کند که عضو شکسته‏شده را با ماساژ دادن نرم مى‏کند سپس با تخته مى‏بندد تا چند روز که کاملا عضو شکسته‏شده ترمیم شود.

همچنین درهم زرده تخم‏مرغ و گیاه شیرین‏بیان را روى موضع گذاشته با پارچه آب‏ندیده مى‏بندند.

دررفتگى‏

عضو دررفته را ماساژ داده سپس به آرامى آن را جا انداخته با زرده تخم‏مرغ و زردچوبه موضع را مى‏بندند.

کوفتگى‏

روى موضع کوفته‏شده دنبه گوسفند مى‏گذارند. در روستاى میحمله خرماى سیاه را له کرده روى موضع مى‏نهند.

کمردرد

براى تسکین کمردرد قرص کمر، نبات و زرده تخم‏مرغ و شیر را با هم مخلوط کرده روى کمر مى‏مالند.

پادرد

روغن حیوانى و نمک را مخلوط کرده روى موضع مى‏مالند. در روستاى میحمله گل قند را با خاک قند درست کرده مى‏خورند.

زخم‏

خاکستر پارچه سوخته روى زخم مى‏ریزند. در روستاى میحمله ظرف سفالى را داغ کرده روى زخم مى‏گذارند تا خونریزى بند بیاید.

مارگزیدگى‏

بالاى جاى نیش مار را مى‏بندند تیغ مى‏زنند خون مسموم را مى‏مکند. آنگاه روى نیش مار ماست مى‏ریزند تا زهر آن را بگیرد.

زنبورگزیدگى‏

خاک خیس و خنک روى نیش زنبور مى‏گذارند.

گاز گرفتگى سگ‏

اگر سگ هار باشد، بلافاصله سگ را مى‏کشند سپس مایه خمیر نان را از صاحب سگ گرفته روى موضع فرد مصدوم مى‏مالند.

باد نزله‏

مى‏گویند جهت از بین بردن باد بدن باید بادکشى کنند. قبلا این کار توسط دلاک صورت مى‏گرفت که در بخش حجامت توضیح داده خواهد شد.

پیام بهارستان (فصلنامه اسناد، مطبوعات و متون)، ص: 404

بیمارى‏هاى واگیردار

بیمارى‏هاى واگیردار مانند آبله، طاعون، که در گذشته جان بسیارى از مردم را مى‏گرفت. با استفاده از تجارب سنتى به مداواى آن مى‏پرداختند. آبله از جمله این بیمارى‏هاست که در اصطلاح بومى به آن چیچک(cicak) گویند و معتقدند اگر این بیمارى شدید باشد فرد مبتلا کور مى‏شود. مهم‏ترین غذایى که به بیمار مى‏دهند شیر، گوشت، عدس است. این بیمارى از شروع تا پایان به مدت 40 روز طول مى‏کشید.

در بیمارى طاعون، اسپند یا تاپاله گاو را دود مى‏کنند.

در خصوص بیمارى حصبه گل ختمى و سماق را دم کرده مى‏خورند، یا به بیمار شیر مادر دختردار مى‏خورانند.

راه افتادن کودک‏

براى اینکه کودک زودتر راه بیفتد وسیله‏اى مانند سه‏پایه درست کرده که کودک به کمک آن بتواند بایستد و کم‏کم راه بیفتد.

[شب‏ادرارى‏]

شب‏ادرارى‏ را با خوراندن طحال پخته گوسفند به کودک درمان مى‏کنند.

کمرسستى‏

به فرد مبتلا پودر قرص کمر داده یا شیر و تخم‏مرغ به او مى‏خورانند.

بیمارى‏هاى روحى‏

معمولا کسى که مبتلا به رفتار غیر عادى مانند غش کردن مى‏شد را مى‏گفتند دچار جن‏زدگى یا غشى شده است و فقط براى او از ملا دعا مى‏گرفتند. اگر کسى هم مى‏ترسید در روز چهارشنبه موم آب‏شده را در کاسه آبى ریخته روى سینه فرد مى‏گذاردند و معتقد بودند که فرد ترسیده عکس آن شخص را در کاسه آب مى‏بیند و بدین‏طریق حالش بهتر خواهد شد.

چشم‏نظر

براى از بین بردن نظر بد یا چشم‏زخم تخم‏مرغى را در دو انگشت دست گرفته و اسامى کسانى که فکر مى‏کنند چشم زدند را مى‏خواندند روى هر اسمى که تخم‏مرغ شکست مى‏گویند فلان‏کس چشم کرده و با این کار نظر بد را از فرد مبتلا دور مى‏کنند. در روستاى میحمله رسم دارند که چهل تا گلوله پنبه را با اسپند سوزانده و خاکسترش را پشت خانه مى‏ریزند و با این کار نظر بد از بین مى‏رود.

گیاهان دارویى‏

مفرا(mofura)

جهت درمان سرماخوردگى.

میل‏کرزخ(milkarzax)

در دندان‏درد مؤثر است.

توگلى‏جه(tuglije)

در مداواى عفونت.

گل هیرو(hiro)

در درمان دل‏درد.

پیام بهارستان (فصلنامه اسناد، مطبوعات و متون)، ص: 405

عرق نعنا

معده‏درد، نفخ.

بومادران‏

معده‏درد، دل‏پیچه.

آزروبه (آویشن):

نفخ، دل‏پیچه.

حنا

سردرد.

بنفشه‏

تب، سرماخوردگى.

گل ختمى‏

، در درمان شکم‏درد، یبوست.

کاسنى‏

سردرد، تب.

گاوزبان‏

کم‏اشتهایى.

بارهنگ‏

سینه‏درد.

تاراق‏تى‏کانا(taraqtikana)

براى درمان درد دندان.

خاکشیر

در درمان گرمازدگى استفاده مى‏شود.

داروهاى غیر گیاهى‏

قرص کمر

کمردرد.

نبات‏

درمان اسهال.

آرد نخودچى‏

کمردرد، سردرد.

زرده تخم‏مرغ‏

در شکسته‏بندى استفاده مى‏شود.

گوشت‏

در درمان کوفتگى.

شیر مادر دختردار

در درمان گوش‏درد، چشم‏درد.

تریاک‏

دندان‏درد.

روغن حیوانى‏

در درمان گوش‏درد.

ماست‏

در درمان اسهال.

نمک‏

در درمان دندان‏درد، شکسته‏بندى، کمردرد استفاده مى‏شود.

مهره‏هاى زرد

مهره زرد را در درمان زردى و یرقان استفاده مى‏کنند.

عدس‏

در درمان سرخک و آبله کاربرد دارد.

گل سرشور

براى شستن سر استفاده مى‏شود.

خاک رس‏

براى از بین بردن تبخال‏

اسپند

در چشم‏نظر استفاده مى‏شود.

بارورى و فرزندآورى‏

سقط جنین‏

اگر زنى چند بار پشت سر هم سقط جنین داشت مى‏گفتند که جن او را زده بدین جهت براى او از ملا دعا مى‏گرفتند یا قفلى را به کمر زن مى‏بستند.

پیام بهارستان (فصلنامه اسناد، مطبوعات و متون)، ص: 406

تعیین جنسیت جنین‏

با استفاده از تجارب پیشینیان تشخیص مى‏دادند که زن آبستن داراى فرزند پسر یا دختر خواهد شد بدین طریق که ناگهان نمک روى زن حامله مى‏ریزند اگر زن دست به موهایش بکشد فرزند دختر و اگر روى خود بکشد، فرزند پسر خواهد بود.

ناف‏برى نوزاد

ناف‏برى نوزاد توسط ماما یا قابله انجام مى‏گرفت. بدین صورت که بعد از به دنیا آمدن نوزاد، به اندازه 4 انگشت از ناف را اندازه گرفته با نخى ناف را بسته، آن را مى‏برند و بعد از چند روز ناف خشک مى‏شود.

ختنه‏

در گذشته سن ختنه کودک از چند ماهگى تا 5 سالگى بود و در این مدت والدین کودک سعى داشتند که در سن کم کودک خود را ختنه کنند.

معمولا خانواده‏هایى که تک‏پسر داشتند جشنى به اصطلاح «ختنه‏سوران» مى‏گیرند. در این جشن همه اقوام و بستگان دعوت مى‏شوند که معمولا با شام که آبگوشت بود پذیرایى مى‏شدند. یک نفر به نام دلاک یا سلمانى ختنه مى‏کرد. ابزار و وسایل آن عبارت‏اند از: تیغ، نى، پنبه، الکل، داروى قرمزرنگ، مرکروم که روى زخم مى‏پاشیدند.

خون‏گیرى‏

خون‏گیرى را حجامت نیز گویند که از گذشته تاکنون به شکل سنتى مرسوم است. طریق حجامت چنین است که معمولا در پشت بین دو کتف را کوزه یا شاخ گاو مى‏گذارند. البته شمع یا فتیله‏اى را روشن کرده داخل کوزه گذاشته آن را روى پشت مى‏گذارند تا کاملا خون کثیف بدن را جمع کند آنگاه با تیغ روى آن زده و خون کثیف را بیرون مى‏آورند. حجامت بین زنان، مردان حتى کودکان در سنین مختلف مرسوم بود. بهترین زمان براى حجامت فصل بهار است که این کار توسط دلاک یا زنان مجرب صورت مى‏گرفت.

وسایل حجامت نیز عبارت بود: تیغ، شاخ گاو یا کوزه، شمع یا نخ پنبه‏اى.

در مورد فواید حجامت مى‏گویند که خون‏گیرى باعث تمیز و رقیق شدن خون مى‏شود.

زالواندازى‏

روش زالواندازى نیز چنین است که بر بخشى از بدن که درد دارند یا به اصطلاح باد کرده است زالو مى‏اندازند که با خوردن خون کثیف، باعث از بین رفتن درد و رقیق شدن خون مى‏شود.

زالواندازى نیز توسط دلاک یا سلمانى صورت مى‏گیرد. زمان و فصل خاصى براى زالواندازى ندارند هروقت که دچار درد یا زخم بشوند از زالو استفاده مى‏کنند.

پیام بهارستان (فصلنامه اسناد، مطبوعات و متون)، ص: 407

رگ‏زنى‏

معمولا رگ‏زنى در کودکان حتى در سنین پایین نیز انجام مى‏گرفت که بیشتر در قسمت لاله گوش، روى ران، ساق پا انجام مى‏گرفت و معتقد بودند با این کار خون کثیف کودک خارج مى‏شود و دچار سردرد نمى‏شود.

خالکوبى‏

خالکوبى را مردان و زنان انجام مى‏دادند که بعضى به خاطر زیبایى و بعضى نیز به خاطر سردرد و درمان بدن انجام مى‏دادند. خالکوبى را زنان مجرب یا دلاک انجام مى‏دادند با نوک سوزن نقش دلخواه را روى پوست مى‏انداختند. معمولا خالکوبى را در فصل بهار انجام مى‏دادند. خالکوبى روى قسمت‏هاى مختلف بدن از جمله بالاى ابرو، بین دو ابرو، پیشانى، چانه، مچ دست، بازو، سینه، روى دست بود. نقش‏هایى که مى‏انداختند عبارت بود از گل، دایره، ستاره، ماه، اسامى امامان، اسم صاحب خال، شیر، مار.

کسانى که به امور طبى مى‏پردازند

ماما

یا قابله در کار زایمان کمک زائو مى‏کند.

دلاک یا سلمانى‏

کار ختنه، خالکوبى، زالواندازى، رگ‏زنى را انجام مى‏دهد.

جراح‏

یا شکسته‏بند کار شکسته‏بندى را انجام مى‏داد.

دعانویس‏

جهت رفع بلا، چشم‏نظر، جن‏زدگى دعا مى‏نوشت.

ابزار و وسایل طب سنتى‏

وسایل ختنه تیغ، نى، پنبه، الکل‏

وسایل حجامت شاخ گاو، موم، کوزه کوچک، تیغ، شمع، الکل‏[3]

پیام بهارستان
همدان ..... ص : 401
سردرد ..... ص : 401
چشم‏درد ..... ص : 401
گوش‏درد ..... ص : 401
دل‏درد یا دل‏پیچه ..... ص : 401
گلودرد ..... ص : 402
کلیه‏درد ..... ص : 402
اسهال ..... ص : 402
دندان‏درد ..... ص : 402
تب ..... ص : 402
کم‏اشتهایى ..... ص : 402
یرقان ..... ص : 402
سرخک ..... ص : 402
بیمارى‏هاى مربوط به پوست و مو ..... ص : 402
شست‏وشوى سر ..... ص : 402
کچلى ..... ص : 402
تبخال ..... ص : 402
تب مالت ..... ص : 403
شکستگى‏ها ..... ص : 403
شکستگى ..... ص : 403
دررفتگى ..... ص : 403
کوفتگى ..... ص : 403
کمردرد ..... ص : 403
پادرد ..... ص : 403
زخم ..... ص : 403
مارگزیدگى ..... ص : 403
زنبورگزیدگى ..... ص : 403
گاز گرفتگى سگ ..... ص : 403
باد نزله ..... ص : 403
بیمارى‏هاى واگیردار ..... ص : 404
راه افتادن کودک ..... ص : 404
شب‏ادرارى ..... ص : 404
کمرسستى ..... ص : 404
بیمارى‏هاى روحى ..... ص : 404
چشم‏نظر ..... ص : 404
گیاهان دارویى ..... ص : 404
مفرا(arufom) ..... ص : 404
میل‏کرزخ(xazraklim) ..... ص : 404
توگلى‏جه(ejilgut) ..... ص : 404
گل هیرو(orih) ..... ص : 404
عرق نعنا ..... ص : 405
بومادران ..... ص : 405
آزروبه(آویشن): ..... ص : 405
حنا ..... ص : 405
بنفشه ..... ص : 405
گل ختمى ..... ص : 405
کاسنى ..... ص : 405
گاوزبان ..... ص : 405
بارهنگ ..... ص : 405
تاراق‏تى‏کانا(anakitqarat) ..... ص : 405
خاکشیر ..... ص : 405
داروهاى غیر گیاهى ..... ص : 405
قرص کمر ..... ص : 405
نبات ..... ص : 405
آرد نخودچى ..... ص : 405
زرده تخم‏مرغ ..... ص : 405
گوشت ..... ص : 405
شیر مادر دختردار ..... ص : 405
تریاک ..... ص : 405
روغن حیوانى ..... ص : 405
ماست ..... ص : 405
نمک ..... ص : 405
مهره‏هاى زرد ..... ص : 405
عدس ..... ص : 405
گل سرشور ..... ص : 405
خاک رس ..... ص : 405
اسپند ..... ص : 405
بارورى و فرزندآورى ..... ص : 405
سقط جنین ..... ص : 405
تعیین جنسیت جنین ..... ص : 406
ناف‏برى نوزاد ..... ص : 406
ختنه ..... ص : 406
خون‏گیرى ..... ص : 406
زالواندازى ..... ص : 406
رگ‏زنى ..... ص : 407
خالکوبى ..... ص : 407
کسانى که به امور طبى مى‏پردازند ..... ص : 407
ماما ..... ص : 407
دلاک یا سلمانى ..... ص : 407
جراح ..... ص : 407
دعانویس ..... ص : 407
ابزار و وسایل طب سنتى ..... ص : 407

[1] ( 1). قوشه زومه(qose zome ) نوعى علف قرمزرنگ

[2] ( 1). بولاغ‏اوتى(bulaoti ) نوعى علف صحرایى.

[3] جمعى از نویسندگان، پیام بهارستان، 1جلد، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى - تهران، چاپ: اول، 1390 ه.ش.